Lai Châu qua các thời kỳ lịch sử

Lai Châu là địa bàn có con người đến cư trú rất sớm. Tại các di chỉ khảo cổ học ở hang Thẩm Púa (Búng Lao), Thẩm Khương (Chiềng Sinh) thuộc huyện Tuần Giáo hay Nậm Phé, Nậm Tun thuộc huyện Phong Thổ đã tìm thấy các công cụ của thời kỳ đồ đá cũ, đồ đá giữa và đồ đá mới. Ngoài ra, các nhà khảo cổ, người dân còn tìm thấy ở Lai Châu những công cụ bằng đồng của nền văn hóa Đông Sơn thuộc thời đại Hùng Vương như: trống đồng Tuần Giáo, trống đồng Mường Thanh, trống đồng Na Ngum (Điện Biên), trống đồng Chiềng Nưa (Mường Lay), trống đồng Mường So (Phong Thổ)…

Thời Hùng Vương, Lai Châu thuộc bộ Tân Hưng; thời Lý thuộc lộ Đà Giang; thời Trần thuộc châu Ninh Viễn; thời Lê thuộc trấn Gia Hưng. Năm 1463, trấn Hưng Hóa được thành lập gồm ba phủ: Gia Hưng, Quy Hóa, An Tây gồm một vùng đất đai, sông núi rộng mênh mông tương đương với các tỉnh Lai Châu, Sơn La, Yên Bái, Lào Cai, Phú Thọ ngày nay. Lai Châu lúc đó thuộc phủ An Tây. Phủ An Tây có 10 châu: Lai, Luân, Quỳnh Nhai, Chiêu Tấn, Tùng Lăng, Lễ Tuyền, Hoàng Nham, Hợp Phì, Tuy Phụ và Khiêm.

Đời Lê Cảnh Hưng (1740 - 1768) có sáu châu: Tùng Lăng, Hoàng Nham, Hợp Phì, Lễ Tuyền, Tuy Phụ và Khiêm bị nhà Thanh (Trung Quốc) đánh chiếm. Phủ An Tây chỉ còn bốn châu: Chiêu Tấn, Quỳnh Nhai, Lai và Luân. Thời Tây Sơn, Quang Trung đã làm một biểu gửi vua Thanh đòi lại sáu châu đã chiếm nhưng không được chấp nhận.

Năm 1882, thực dân Pháp đánh chiếm Bắc Kỳ lần thứ hai, đã đặt kế hoạch đánh chiếm tỉnh Hưng Hóa. Theo Tổng mệnh lệnh số 4 ngày 11-6-1885 của Đờcuốcxy (Decourcy), tỉnh Hưng Hóa nằm trong Quân khu miền Tây, tiếp đó nằm trong Đạo quan binh thứ tư (theo Nghị định của Toàn quyền Đông Dương ngày 20-8-1891). Sau đó Đạo quan binh thứ tư tách thành Tiểu quân khu Vạn Bú và Tiểu quân khu Lai Châu. Ngày 10-10-1895, hai tiểu quân khu trên sáp nhập thành tỉnh Vạn Bú. Ngày 7-4-1904, tỉnh lỵ tỉnh Vạn Bú chuyển về Sơn La. Đến ngày 23-8-1904, tỉnh Vạn Bú đổi thành tỉnh Sơn La. Ngày 28-6-1909, Toàn quyền Đông Dương Klobukowski ra Nghị định thành lập tỉnh Lai Châu gồm: Đạo Lai (châu Lai, châu Quỳnh Nhai và phủ Luân Châu) và châu Điện Biên với phủ Tuần Giáo, dân số khoảng 4 vạn người. Đến ngày 27-3-1916, tỉnh Lai Châu lại chuyển thành Đạo quan binh thứ tư theo chế độ quân quản. Mãi tới ngày 4-9-1943, chế độ quân quản ở Lai Châu mới bị bãi bỏ. Trong thời kỳ dài thống trị Lai Châu, thực dân Pháp đều đặt Lai Châu dưới chế độ quân quản, có một thời gian ngắn chúng áp dụng chế độ cai trị hành chính.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, dưới chính thể mới của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Lai Châu có một số thay đổi về địa giới hành chính như sau:

- Khi cuộc kháng chiến toàn quốc mới bùng nổ, Lai Châu nằm trong Chiến khu 2 cùng với Sơn Tây, Hà Đông, Hà Nam, Nam Định, Hòa Bình, Ninh Bình, Sơn La. Sau đó Lai Châu nhập vào Chiến khu 10 và một phần Chiến khu 1 thành Liên khu Việt Bắc.

- Năm 1948, Lai Châu và Sơn La hợp nhất thành tỉnh Sơn Lai. Ngày 12-1-1952, Thủ tướng Chính phủ ra Nghị định số 145-TTg tái lập lại hai tỉnh.

- Ngày 26-1-1953, để củng cố căn cứ địa Tây Bắc mới giải phóng, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 134-SL thành lập Khu Tây Bắc gồm các tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, Lai Châu tách khỏi Liên khu Việt Bắc. Đồng thời, Khu ủy Tây Bắc cũng ra quyết định chuyển huyện Thuận Châu từ tỉnh Sơn La sang tỉnh Lai Châu.

Ngày 7-5-1954, Chiến dịch Điện Biên Phủ toàn thắng, Lai Châu được giải phóng, hòa bình được lập lại trên miền Bắc nước ta.

Ngày 29-4-1955, Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ban hành Sắc lệnh số 230-SL thành lập Khu tự trị Thái - Mèo, các châu (huyện trước đây) trực thuộc khu, không có cấp hành chính tỉnh.

Ngày 27-10-1962, kỳ họp thứ năm Quốc hội khóa II đã ra Nghị quyết đổi tên Khu tự trị Thái - Mèo thành Khu tự trị Tây Bắc và thành lập lại ba tỉnh trong khu là: Lai Châu, Nghĩa Lộ và Sơn La. Tỉnh Lai Châu lúc đó gồm 7 huyện: Điện Biên, Tuần Giáo, Tủa Chùa, Mường Tè, Mường Lay, Phong Thổ, Sình Hồ và thị trấn Lai Châu. Ngày 8-10-1971, thành lập thị xã Lai Châu.

Ngày 27-12-1975, Khu tự trị Tây Bắc giải thể. Tháng 12-1977, thành lập thị trấn Mường Lay và Sìn Hồ.

Ngày 18-4-1992, thành lập thị xã Điện Biên Phủ.

Ngày 7-10-1995 thành lập huyện Điện Biên Đông.

Đến năm 2003, tỉnh Lai Châu có 8 huyện: Điện Biên, Tuần Giáo, Tủa Chùa, Mường Tè, Mường Lay, Sìn Hồ, Phong Thổ, Điện Biên Đông; hai thị xã: Lai Châu và Điện Biên Phủ. Tỉnh lỵ đặt tại thị xã Điện Biên Phủ.

Theo Nghị quyết của Quốc hội khóa XI, kỳ họp thứ tư ra Nghị quyết số 22/2003 QH XI về việc chia và điều chỉnh địa giới một số tỉnh, tiếp đó, ngày 1-1-2004, tỉnh Lai Châu (mới) được thành lập trên cơ sở 4 huyện của tỉnh Lai Châu (cũ) gồm: Mường Tè, Sìn Hồ, Tam Đường, Phong Thổ và sáp nhập thêm huyện Than Uyên, tỉnh Lào Cai. Tỉnh Lai Châu (mới) có vị trí địa lý từ 21º51’ đến 22º49’ vĩ độ bắc, 102º19’ đến 103º59’ kinh đông, phía bắc giáp tỉnh Vân Nam, Trung Quốc, phía đông giáp tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, phía tây và phía nam giáp tỉnh Điện Biên. Có đường biên giới giáp với tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) dài 273km, có cửa khẩu quốc gia Ma Lù Thàng thuận lợi cho phát triển kinh tế đối ngoại. Lai Châu có vị trí chiến lược hết sức quan trọng về quốc phòng, an ninh và bảo vệ chủ quyền biên giới quốc gia và phòng hộ đầu nguồn sông Đà.

Để đáp ứng yêu cầu quản lý nhà nước trong tình hình mới, theo đề nghị của tỉnh Lai Châu, ngày 10-10-2004, Chính phủ ra Nghị định số 176/2004/NĐ-CP về việc thành lập thị xã Lai Châu và thành lập thị trấn các huyện Tam Đường, Phong Thổ, tỉnh Lai Châu. Ngày 30-10-2008, Chính phủ ra Nghị định số 04/NĐ-CP về việc điều chỉnh địa giới hành chính huyện Than Uyên để thành lập huyện Tân Uyên, tỉnh Lai Châu. Ngày 2-11-2012 Chính phủ ra Nghị quyết số 71/NQ-CP về việc Điều chỉnh địa giới hành chính để thành lập đơn vị hành chính cấp xã, cấp huyện thuộc tỉnh Lai Châu, theo đó thành lập huyện Nậm Nhùn. Ngày 27/12/2013, Chính phủ ra Nghị quyết số 131/NQ-CP về việc thành lập thành phố Lai Châu thuộc tỉnh Lai Châu. Sau khi thành lập thành phố Lai Châu, tỉnh Lai Châu có 8 đơn vị hành chính cấp huyện (gồm: Thành phố Lai Châu và các huyện: Tam Đường, Phong Thổ, Tân Uyên, Than Uyên, Sìn Hồ, Mường Tè, Nậm Nhùn).