Làm giấy - Nghề truyền thống của người Dao đỏ

        Trong một chuyến công tác xuống cơ sở, tôi được tận mắt nhìn và xem những nghệ nhân người Dao đỏ ở 2 bản Tân Hợp và Hua Chăng thị trấn Tân Uyên, huyện Tân Uyên, tỉnh Lai Châu làm giấy bản truyền thống. Nghề làm giấy tôi đã nghe, đã đọc tài liệu nhiều nhưng đây là lần đầu tiên tôi được chứng kiến từ đầu đến cuối cách làm giấy đặc biệt của những nghệ nhân nơi đây.

        Qua tìm hiểu tôi được các nghệ nhân cho biết: Nguyên liệu làm giấy là rơm rạ (càn dất), vầu non (hlao im lún). Giấy làm từ rơm vàng hơn giấy làm bằng vầu.

        Về cách làm giấy: Đối với giấy làm bằng rơm, người ta đem rơm đã chọn bỏ vào nồi to đun với một ít vôi bột, nước tro. Thời gian đun nấu khoảng 1 ngày, sau đó vớt ra ngâm với nước lã và rửa sạch vôi, tro. Sau khi rửa sạch nguyên liệu, người ta dùng gậy đập dập cho nát ra rồi đem bỏ vào chậu nước, dùng chầy hluz (công cụ được làm bằng cây vầu, một đầu có răng thưa) đảo đều rồi vớt bã ra ngoài, sau đó tiếp tục đem đập dập nát và đem bỏ vào chậu nước lọc bã, cứ làm như vậy vài lần là được. Còn với loại giấy làm từ vầu non, chặt vầu non thành khúc theo dóng, không lấy mắt vầu, chẻ nhỏ bằng ngón tay út rồi bỏ vào nồi đun cùng với vôi bột, nước gio, đun khoảng 1 ngày là được. Đun xong vớt vầu non ra suối hoặc mương ngâm xuống dưới nước, rũ sạch vôi và các tạp chất dính trên vầu non rồi ngâm tiếp, ngày sau lại rũ tiếp cho sạch lớp vỏ xanh của vầu non là được. Khi rũ sạch nan vầu non thì đem chày đập dập nát, từ đây các bước làm giấy cũng giống như làm từ nguyên liệu rơm.

        Một chất phụ gia không thể thiếu gọi là chầy kiêu (Có gia đình trước khi chẻ vầu non thành nan, họ bóc hết lớp vỏ ngoài của vầu non đi thì khi ngâm, rũ nhàn hơn nhưng công đoạn bóc vỏ vầu non mất rất nhiều thời gian. Ngoài ra, còn có thể dùng Cằm yinh hmây, xạ pẹ nòm - một loại lá vừng trắng ), người ta ngâm cây pùi zuồng (loại cây rừng, gần giống cây vả, phải bóc vỏ trước khi dùng) với nước khoảng 2 ngày là dùng được, dung dịch này có tác dụng tạo sự kết dính và làm trơn bột giấy, khi nào láng giấy thì dùng sơ mướp lọc lấy nước hòa chung với bột giấy rồi đảo đều, dùng gáo (thòng châyz khoz) múc hỗn hợp này láng từ từ trên khung vải, cứ láng đi láng lại cho đều khắp khung vải là được, để một lúc cho ráo nước thì đem phơi nắng, khi khô ta sẽ được sản phẩm giấy. Giấy thành phẩm phải là giấy đã khô, lớp láng đồng đều.

        Khi giấy đã khô, người ta sẽ tiến hành bóc giấy, trước tiên người ta phải dùng chầy sím- “dao” được làm từ xương sườn trâu cậy bốn xung quanh cho giấy bong ra, sau đó mới dùng tay kéo tấm giấy ra khỏi khung và gấp lại. Khung vải chầy lìn to hay nhỏ, rộng hay hẹp tùy thuộc vào mục đích sử dụng của sản phẩm giấy, thường thì làm khung vải với kích thước 80cm x 160cm. Mỗi một gia đình làm giấy có từ 2 đến 5 khung vải với các kích thước khác nhau. Khung vải được làm bằng gỗ hoặc tre, vải thường dùng là vải thô (vải người Thái dệt) chưa nhuộm là tốt nhất, do khổ vải hẹp nên phải ghép 2 tấm vải với nhau cho đủ rộng, vải được căng bên trong khung sao cho căng, đều bốn góc. Thời gian làm giấy là những lúc nhàn rỗi và trời phải nắng to mới đảm bảo. Sản phẩm làm ra chủ yếu được sử dụng trong gia đình như thờ cúng tổ tiên, các lễ tết trong năm...

Dụng cụ làm giấy gồm: vớt xơ, gáo múc và xơ mướp để lọc

Tráng giấy trên khung vải bằng hỗn hợp bột giấy...

... sau đó đem phơi khô. Giấy thành phẩm phải khô ráo...

... thành phẩm giấy khô được bóc cạnh bằng một dụng cụ gọi là Chầy sím.

        Nghề làm giấy của dân tộc Dao đỏ ở bản Hua Chăng và Tân Hợp, thị trấn Tân Uyên, huyện Tân Uyên là một trong các nghề thủ công truyền thống của dân tộc. Ngày nay còn rất ít hộ gia đình làm giấy, đối tượng biết làm đa số là người cao tuổi, trung tuổi, còn lớp trẻ ngày nay không mặn mà với nghề làm giấy do vậy, nghề làm giấy ngày càng mai một dần. Thiết nghĩ, Nhà nước cần hỗ trợ kinh phí để mở lớp truyền dạy nghề làm giấy cho thế hệ trẻ, đây là việc cần làm sớm và cần thiết nhằm giữ gìn bản sắc văn hóa của người Dao đỏ.

Nhật Hồng