Ưu tiên giới trong phòng, chống HIV/AIDS ở Việt Nam

Mặc dù không phải là vấn đề mới mẻ nhưng để thực sự lồng ghép các nội dung về giới với công cuộc phòng, chống HIV/AIDS ở nước ta hiện nay đòi hỏi sự đồng thuận của tất cả cấp ngành cùng sự vào cuộc của cả cộng đồng trong nước và các nhà tài trợ quốc tế.

Cần xác định 3 vấn đề xuyên suốt phù hợp với tất cả các Kế hoạch hành động và với Chiến lược quốc gia

Theo Chương trình phối hợp của Liên Hợp Quốc về HIV/AIDS (UNAIDS) tại Việt Nam, trong công cuộc phòng, chống HIV/AIDS hiện nay cần xác định 3 vấn đề xuyên suốt phù hợp với tất cả các Kế hoạch hành động và với Chiến lược quốc gia.

Trước hết, cần phải hiểu rõ hơn về dịch, đặc biệt là những vấn đề giới. Theo các chuyên gia của UNAIDS, trong Kế hoạch hành động về Giám sát, Theo dõi và đánh giá đã xuất hiện các khoảng trống bao gồm: thiếu số liệu về nữ tiêm chích ma túy, nam mại dâm, bạn tình của nhóm nguy cơ cao như: nhóm tiêm chích ma túy, nữ mại dâm và nam tình dục đồng giới, khách mua dâm, các nhóm nam tình dục đồng giới khác nhau; thiếu phân tách giới trong các chỉ số của Khung theo dõi và giám sát quốc gia với nội dung dự phòng (Phổ biến kiến thức về HIV; cỡ quần thể nguy cơ lây nhiễm cao; Dùng chung bơm kim tiêm; Nhóm có nguy cơ cao được Chương trình giảm hại tiếp cận; Tỷ lệ hiện nhiễm các nhiễm khuẩn qua đường tình dục; Tiếp cận với các dịch vụ khám và điều trị các nhiễm khuẩn qua đường tình dục; tư vấn và xét nghiệm tự nguyện), Chăm sóc và điều trị (Số người nhận được điều trị ARV; Đảm bảo điều trị; Tỷ lệ sống; Đồng nhiễm HIV/Lao).

Thứ hai, đó là những vấn đề liên quan đến sự lãnh đạo và điều phối của Chính phủ. Ở đây, tồn tại những khoảng trống cụ thể: nhằm đảm bảo phổ cập tiếp cận với dự phòng HIV, chăm sóc và điều trị dành cho nam giới và phụ nữ, cần sự hỗ trợ của lãnh đạo hơn nữa nhằm thay đổi nhận thức HIV là kết quả của “tệ nạn xã hội”- ở trong cơ cấu chính phủ và ở cộng đồng người dân Việt Nam; Luật phòng, chống HIV và quyền của người sống với HIV chưa được thảo luận, coi đó là một phần của hoạt động thông tin và nâng cao nhận thức. Các hoạt động nâng cao nhận thức cho cán bộ lãnh đạo địa phương chưa đề cập tới vấn đề giới trong khía cạnh kỳ thị và phân biệt đối xử.

Thứ ba, đó là năng lực phân tích giới và lồng ghép giới trong các chương trình phòng, chống HIV với những khoảng trống được xác định là: nhận thức cơ bản về giới và những vấn đề giới liên quan đến đại dịch còn rất hạn chế; cán bộ ở các cấp chưa coi trọng và không tin việc lồng ghép giới trong phòng chống HIV sẽ giúp cải thiện chương trình của họ; nhu cầu xây dựng năng lực trong các chương trình phát triển là rất lớn do vậy nâng cao năng lực về giới trong HIV chưa được coi là chủ đề ưu tiên; thiếu nguồn lực trong khu vực công để tiến hành lồng ghép giới trong các hoạt động phòng chống HIV.

3 ưu tiên cần tập trung giải quyết

Các chuyên gia của UNAIDS cũng đã xác định 3 vấn đề ưu tiên sẽ giúp cải thiện Chiến lược phòng, chống HIV trong giai đoạn tiếp theo và có thể giải quyết những vấn đề nêu trên cũng như góp phần thực hiện lồng ghép giới hiệu quả vào chiến lược phòng, chống HIV/AIDS. Những ưu tiên này là cân nhắc sự đa dạng, hướng tập trung vào nam giới và nam tính và kiểm soát lây truyền qua bạn tình.

Một là, sự ưu tiên về đa dạng. Vì giới là một vấn đề có quan hệ với các vấn đề khác như tuổi, dân tộc, tình trạng kinh tế và xã hội, tính dục, nơi cư trú. Do đó, để xác định được tính dễ bị tổn thương đối với lây nhiễm HIV, cần thiết phải tính đến sự đa dạng và bất bình đẳng giữa nam giới và phụ nữ và trong mỗi nhóm đích khác nhau. Công cuộc đổi mới cùng với những thay đổi nhanh chóng của đất nước làm cho sự đa dạng và bất bình đẳng bộc lộ rõ hơn. Một điều rất quan trọng là Chiến lược phòng, chống HIV trong thời gian tới cần: tiến hành những nghiên cứu để hiểu về mối liên hệ giữa HIV, sự đa dạng và bất bình đẳng giữa nam giới và phụ nữ, đặc biệt tập trung vào nhóm quần thể có nguy cơ lây nhiễm HIV cao hơn; đưa ra những chiến lược truyền thông dựa trên kết quả của nghiên cứu; các chiến lược của các chương trình cần tính đến những rào cản và nhu cầu của nam giới và phụ nữ, đặc biệt chú ý tới tới nhóm có nguy cơ lây nhiễm HIV cao hơn; chiến lược xây dựng những liên minh nam hoặc nữ trong sự đa dạng và bất bình đẳng, đặc biệt chú ý đến nhóm có nguy cơ lây nhiễm HIV cao hơn.

Hai là, chuyển hướng tập trung đến nam giới và đặc điểm nam tính. Bức tranh tổng thể của dịch ở Việt Nam cũng như nhiều nơi khác trên thế giới cho thấy vai trò quan trọng của nam giới trong định hình dịch. Nhưng đáp ứng quốc gia hiện vẫn để nhóm nam giới nằm ngoài nỗ lực ứng phó và được thể hiện ở việc không huy động sự tham gia thực chất của họ. Vì vậy, nỗ lực ứng phó với dịch HIV trong thời gian tới cần: tiến hành những nghiên cứu cấu trúc tính dục nam, trách nhiệm của nam giới, và những yếu tố kinh tế, xã hội tạo nên những gì được coi là người đàn ông có trách nhiệm và trụ cột trong gia đình, đánh giá tính dễ bị tổn thương và quyền lực của nam giới trong các điều kiện khác nhau; thiết kế các hoạt động can thiệp nhằm làm thay đổi những giá trị về vai trò của nam giới, hệ thống ưu tiên dành cho nam giới, và thứ bậc của người nam khiến cho nam giới có nguy cơ hơn.

Ba là, sự lây truyền giữa bạn tình. Ngày càng gia tăng mối quan ngại về lây truyền giữa bạn tình khi ngày càng có nhiều người bị nhiễm HIV qua quan hệ vợ chồng/bạn tình. Hiện nay, vẫn còn thiếu số liệu về nguy cơ lây nhiễm trong nhóm phụ nữ là vợ, bạn tình của những người đàn ông có nguy cơ lây nhiễm cao (người tiêm chích ma túy, nam tình dục đồng giới, khách mua dâm và lao động di cư) và có rất ít chương trình can thiệp cung cấp các dịch vụ dành cho nhóm này. Do vậy, nỗ lực ứng với dịch trong thời gian tới cần: đưa vấn đề lây truyền giữa vợ chồng/bạn tình vào trong các chính sách quốc gia thông qua việc thu thập các số liệu dịch tễ về lây truyền HIV trong quan hệ vợ/chồng/bạn tình và cải thiện thu thập, phân tích số liệu và báo cáo số liệu có phân tách theo giới tính; trong các can thiệp chương trình phòng chống HIV, cần xem xét và đưa ra những giải pháp cụ thể nhằm giảm thiểu tính dễ bị tổn thương của phụ nữ đối với nguy cơ lây nhiễm HIV từ quan hệ vợ/chồng/bạn tình; huy động sự tham gia thực chất hơn của nam giới có hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV cao vào các hoạt động truyền thông về tình dục, thay đổi hành vi tình dục và nâng cao trách nhiệm của nam giới trong các mối quan hệ và bảo vệ sức khỏe tình dục.

Xem xét kỹ những khuyến nghị liên quan đến vấn đề giới

Trước tình hình đó, các chuyên gia cũng đưa ra một số khuyến nghị cho Chiến lược phòng, chống HIV/AIDS trong giai đoạn tiếp theo và các chương trình hành động của Việt Nam tới đây cần phải cân nhắc, xem xét kỹ để tăng cường hiệu quả cho công cuộc phòng, chống HIV/AIDS trong bối cảnh mới. Theo đó, các chuyên gia đã đề xuất tới 6 khuyến nghị:

Thứ nhất, Chiến lược quốc gia phòng, chống HIV/AIDS và các chương trình hành động cần chú ý đến vấn đề giới của dịch. Cụ thể là phân tích dịch tễ học cần phải được mô tả bằng những ngôn ngữ nhạy cảm giới, sử dụng số liệu phân tách giới, và có thể phân tích tình hình dịch trước đây và hiện tại. Nó bao gồm phân tích tình hình kinh tế, văn hóa và xã hội khiến phụ nữ và nam giới dễ bị tổn thương với HIV và những thay đổi diễn ra của đất nước kể từ khi đổi mới có tác động như thế nào với nam giới và phụ nữ như gia tăng tình trạng bất công và bất bình đẳng về kinh tế và xã hội giữa nam giới và phụ nữ.

Thứ hai, trong tất cả các kế hoạch hành động, các nhóm đích cần phải được xác định rõ hơn và mở rộng hơn để đưa những nhóm chưa được quan tâm giải quyết trước đây vào các chương trình can thiệp. Cần tính đến sự đa dạng trong các nhóm đích như đã gợi ý trong ba lĩnh vực khuyến nghị ưu tiên ở trên.

Thứ ba, trong tất cả các kế hoạch hành động, cần phải tiến hành phân tích sự khác biệt về nhu cầu dự phòng, chăm sóc, điều trị và hỗ trợ giữa phụ nữ và nam giới của các nhóm đích cũng như những rào cản đối với phụ nữ và nam giới trong việc sử dụng và tiếp cận các dịch vụ trên. Các phát hiện của phân tích cần được sử dụng làm cơ sở cho việc xây dựng các chương trình can thiệp phù hợp. Việc xây dựng các chương trình cần phải được thực hiện có sự tham gia của các nhóm đích.

Thứ tư, những chỉ số theo dõi, giám sát và đánh giá cần phải phân tách theo giới tính nếu phù hợp. Cũng cần phải có những chỉ số phù hợp với nhóm có nguy cơ lây nhiễm cao mà hiện tại chưa được nêu ra.

Thứ năm, cần tăng cường sự tham gia tích cực của các cán bộ chính phủ trong nỗ lực ứng phó với đại dịch (ví dụ như cán bộ các bộ ngành, người đầu mối, cán bộ y tế, cán bộ tư vấn và cán bộ công tác xã hội) và đảm bảo các cán bộ ở tất cả các cấp có được hiểu biết đầy đủ rằng các chương trình can thiệp về HIV sẽ được cải thiện như thế nào nếu vấn đề giới được cân nhắc.Vì thế, hiện, rất cần có những ví dụ thực tiễn để hướng dẫn quá trình này. Có nhiều chương trình tập huấn hiện đang được tổ chức trong các chương trình dự án khác nhau liên quan đến vấn đề giới và HIV, ví dụ như sức khỏe sinh sản, bạo lực trên cơ sở giới, các loại hình dịch vụ chăm sóc và điều trị khác nhau. Do vậy, gợi ý đối với tất cả các chủ đề liên quan đến HIV đó là cần phải thiết kế bài trình bày Powerpoint đề cập về mối liên hệ giữa chủ đề đó với HIV và giới. Những bài trình bày này cần lồng vào các tài liệu tập huấn hiện tại.