Tục thờ cúng Bàn vương của người Dao

Phần cúng trong Lễ cấp sắc của đồng bào Dao huyện Tam Đường

Bàn vương vốn là Long Khuyển Bàn Hồ, nhờ lập được công lao to lớn giết được Cao vương (xâm lược nước Bình Vương) nên được vua Bình Vương trọng thưởng và gả công chúa cho. Bàn vương và công chúa sinh được 6 trai 6 gái, Bình vương ban cho mỗi người một họ, trở thành 12 họ sớm nhất của người Dao. Khi Bình vương chết, Bàn vương lên làm vua. Tuy làm vua nhưng Bàn vương vẫn giữ nếp sống giản dị, dạy dân cách trồng lúa, dệt vải, giữ thói quen săn bắn. Sau khi Bàn vương chết đi, người Dao tổ chức thờ cúng trên bàn thờ tổ tiên và lễ cúng Bàn vương theo từng dân tộc.

Trước đây, có một số ý kiến cho rằng ở một số dân tộc khác như Cao Lan, Tày, Nùng, Mông v.v… cũng có tục thờ cúng Bàn vương hoặc biết đến Bàn vương, có thể các ý kiến đó đã nhầm lẫn Bàn cổ với Bàn vương bởi vì khái niệm về Bàn cổ và tục thờ cúng cũng có ở một số dân tộc thiểu số ở miền Bắc nước ta. Tuy nhiên với người Dao, họ phân biệt rất rõ ràng giữa Bàn vương và Bàn cổ, bởi vậy họ gọi Bàn cổ là “ Piền cấu sỉnh miền” (Bàn cổ thánh nhân), gọi Bàn vương là “Piền hùng sỉnh tỉa” (Bàn hoàng thánh đế)

Bàn vương được đồng bào Dao coi là thủy tổ của các dòng họ của mình nên cũng được coi là loài ma nhà (ma tốt) và được cúng bái chung với tổ tiên của từng dòng họ, từng gia đình. Thường ngày, Bàn vương được thờ cúng với gia tiên và năm vị thần khác là: thần thóc gạo; thần coi sóc việc ca hát, văn nghệ; thần săn bắn và hai vị thần trông nom việc chăn nuôi. Trong các nghi lễ lớn như lễ cấp sắc, “tẩu slai” (lễ cấp sắc ở bậc cao hơn), “chẩy chấu” (lễ tảo mộ), tết nhảy, làm ma chay v.v… đồng bào Dao đều phải cúng Bàn vương.

Ngoài việc thờ cúng hàng ngày, người Dao còn có những lễ cúng Bàn vương riêng. Trong sách Bình hoàng khoán điệp có ghi rằng: Cứ ba năm lại cúng một lần và đã cúng thì cúng liền trong ba năm: năm thứ nhất gọi là lễ Lạc khánh, năm thứ hai gọi là lễ Hoàn nguyên, năm thứ ba làm lễ to gọi là lễ Đại hội. Nhưng về sau, trong quá trình sinh hoạt, mỗi dòng họ đều có những chi tiết riêng của mình và có những định kỳ cúng bái khác nhau. Có những họ năm năm, có họ lại tổ chức cúng vào mười hai năm, hai mươi năm hoặc hơn nữa, có khi cả đời mới tổ chức cúng Bàn vương một lần.

Như đã nói ở trên, tuy mỗi nhóm Dao có một số chi tiết riêng, nhưng tục cúng Bàn vương căn bản vẫn giống nhau. Nó bao gồm những nghi lễ chính gồm: Lễ khất, lễ cúng Bàn Vương và lễ tiễn đưa.

Lễ khất: Vào những năm làm ăn thất bát, sinh hoạt gia đình gặp nhiều khó khăn, người Dao thường làm một lễ cúng để khất, hứa rằng nếu Bàn vương phù hộ để tai qua, nạn khỏi, làm ăn thuận lợi hơn trước thì sẽ tổ chức lễ cúng Bàn vương.

Chuẩn bị cho lễ cúng Bàn Vương: Từ lúc khất hứa với Bàn vương, đồng bào bắt đầu công việc chuẩn bị. Trước hết họ nuôi hai con lợn: một con cho Bàn vương và một con cho các vị thánh thần khác cùng gia tiên. Khi bắt đầu nuôi hai con lợn này, đồng bào thường phải làm một lễ cúng nữa để báo cho Bàn vương biết trước. Hai con lợn này gọi là hai con lợn cúng (lợn của thần), và được nuôi trong hai ngăn chuồng riêng. Nhiều khi họ nuôi trong một chuồng kín khác (người Dao quần chẹt nuôi hai con lợn thần ấy ngay ở gầm sàn), để người ngoài, nhất là những khách lạ không trông thấy. Vì đây là hai con lợn của thần thánh nên không được đánh đập, chửi mắng chúng, chúng ăn thế nào cũng mặc, gầy hay béo cũng không được chê hay khen.

Trước ngày làm lễ cúng độ một vài tuần, đồng bào bắt đầu nấu rượu. Rượu sau khi cất thường để vào hai chum hay vò riêng (một chum dành cho Bàn vương và một chum dành cho các vị thánh thần khác và gia tiên) và được cất kín trong buồng phía sau bàn thờ tổ tiên hoặc để ngay dưới bàn thờ tổ tiên, nhưng phải che kín để người ngoài không trông thấy. Đồng thời gạo, nước, rau cỏ cũng được chuẩn bị đầy đủ.

Sau khi đã chuẩn bị các đồ lễ, lễ cúng Bàn vương sẽ được bắt đầu. Trước hết ba thầy cúng được mời đến làm lễ lập đàn cúng và lập đàn cho các thánh tướng, âm binh của ba thầy cúng. Sau đó các thầy cúng làm phép tẩy uế bằng cách lấy “nước phép” vẩy khắp nhà, sau đó làm phép “trấn an” cho gia đình trong cả quá trình tiến hành nghi lễ bằng cách dán những lá bùa xung quanh nhà, rồi làm lễ khấn Bàn vương, gia tiên và các thần thánh đến chứng giám buổi lễ. Liền sau đó người ta mổ lợn để cúng (hai con lợn cúng thần như đã nói ở trên). Con thứ nhất cúng gia tiên và các vị thánh thần. Con thứ hai cúng Tam miếu vương “ puô miếu hùng”, trong đó có Bàn vương.

Để cúng Bàn vương nhất thiết đồng bào phải lập đàn cúng riêng. Đàn cúng là một chiếc mâm cao khoảng 30cm, trên đó để con lợn cúng, một bát nước, một bát gạo, một ít giấy tiền, một chai rượu, vài cái chén và mấy đôi đũa. Họ còn kê hai chiếc ghế dài song song với nhau ở hai phía đàn cúng. Ba thầy cúng là ba người đàn ông đứng tuổi khác ngồi vào hai ghế đối diện với nhau. Sáu người thay nhau hát (hoặc đọc) những bài cúng. Nội dung của những bài cúng là kể sự tích khai thiên lập địa, sự tích nạn hồng thủy và câu chuyện quả bầu, sự tích Bàn vương, quá trình thiên di của người Dao vào Việt Nam… Sáu người này vừa hát vừa ăn uống, thức ăn chỉ có một món là thịt sóc sấy khô xào với măng khô. Sau đó ba đôi thiếu niên (ba nam, ba nữ) khoảng 13 – 14 tuổi, nam chưa được cấp sắc, nữ chưa lấy chồng, đứng thành hai hàng hát đối đáp với nhau. Nội dung các bài hát là kể lại công ơn của Bàn vương. Trong lúc ấy, một phụ nữ trạc tuổi 40-50 ngồi ngay trên bậc cửa ra vào, quay mặt vào nhà, cũng hát những bài với nội dung tương tự và cầu mong Bàn vương phù hộ cho con cháu trong gia đình và gia tộc. Một người đàn ông khác cũng trạc tuổi ấy không hát mà chỉ đứng nghiêm trang trước bàn thờ tổ tiên suốt trong quá trình nghi lễ ấy.

Làm xong lễ cúng Bàn vương sẽ làm lễ tiễn đưa. Các thầy cúng bắt đầu đốt giấy (vàng mã nếu có) và làm lễ tiễn đưa Bàn vương, gia tiên và các thánh thần về bên kia thế giới. Tất cả mọi người theo thầy chủ đám ra tận sân nhà, sáu thiếu niên lại hát những bài tiễn đưa.

Kể từ khi bắt đầu cho đến khi kết thúc nghi lễ cúng Bàn vương người ta phải kiêng kỵ nghiêm ngặt. Không phải chỉ có các thầy cúng mà tất cả mọi người trong buổi lễ phải ăn chay. Đồng bào kiêng chửi nhau; vợ chồng phải cách li, không được ăn nằm với nhau; nam nữ không được ngồi lẫn lộn, không được nói những điều không đứng đắn; lúc ra về không được bàn tán chê bai, thậm chí không được thầm trách .v.v.

Ở người Dao đeo tiền, mỗi lần cúng Bàn vương, ngoài “hai con lợn của thần” đã nuôi sẵn, đồng bào còn giết tất cả lợn từ lớn đến bé để cúng. Người dân làm một quyển sổ ghi chép số lợn đã nuôi (hay đã từng có) từ lần cúng trước cho đến lần này, thống kê tất cả những lợn đã giết thịt, đem bán, cho bà con vay mượn, kể cả những con bị chết hay bị hổ bắt. Số thống kê này, trước hết đem trình hai vị thần chăm sóc việc chăn nuôi, rồi mới nộp (đem đốt) cho Bàn vương. Sau lễ cúng, trong vòng từ hai đến bốn tháng bà con không được nuôi lợn, dù chỉ là một con để gây giống. Sau thời gian đó thì mới tiếp tục nuôi như bình thường.

Hiện nay, nghi lễ cúng Bàn Vương không còn phổ biến nhiều trong đồng bào dân tộc Dao. Tuy vậy, lễ cúng Bàn Vương là nghi lễ mang đậm tính nhân văn vì nó hướng con người luôn nhớ đến nguồn cội và con người luôn được trấn an tinh thần bởi bên cạnh mình đã có tổ tiên là Bàn Vương linh thiêng đầy sức mạnh bảo trợ. Đồng thời, nghi lễ này còn là sợi dây liên kết cộng đồng trong mối quan hệ dòng họ, làng bản, tạo nên sức mạnh để bảo vệ và xây dựng cuộc sống./.

Nguyễn Chanh